Папалуднаваўшы, яны маўкліва вырашылі, што гадзіну якую можна і адпачыць. Месца якраз ім траплялася добрае - гальнае і сухое. За колькі крокаў адсюль баравіна спадала ў нізінку, а там купчасціўся ўжо ягаднік ля струхнелых пнёў, чарнела сатлелае голле. Яшчэ далей цёмная сцяна ялін прашыта была тонкімі стваламі рэдкіх бярозак: да нізінкі неўпрыкмет падступала зацішнае, змрочнае ўрочышча.
Але тут, на самым краі светлай баравіны, было суха, цёпла ад зямлі, нагрэтай сонцам, густа ўсыпанай шорсткім шыголлем і кволымі лусачкамі маладой сасновай кары. Седзячы, можна было доўга глядзець на неба, што свіцілася за калматымі хвоямі, любавацца ласкавым золатам высокіх ствалоў: адсюль, з зямлі, здавалася, што яны сыходзіліся ўгары.
Напрацаваўшыся як мае быць, рэжучы дровы, Васілю цяпер прыемна было адчуваць гарачую млявасць у руках, у плячах - ва ўсім целе. Прыемна было і тое, што вось яны, удвух толькі тут, у лесе, зараз маўчаць, пад ціхі пошум соснаў думаючы кожны сваё. Васіль дык нават і рады быў гэтаму, бо ён жа ведаў, якой нялёгкай бывае часам гаворка з чалавекам, калі ў цябе з ім выйшла нешта не зусім прыемнае, яшчэ і цяпер не яснае да канца - і таму невядома, як табе глядзець на яго, таго чалавека, і як яму глядзець на цябе...
А можа, ён, Мікола Клыбік, сённяшні Васілёў напарнік, можа, ён ні пра што і не думаў. Выцягнуўшыся на ўвесь свой немалы рост, ён ляжаў на зямлі нерухома, з заплюшчанымі вачамі, адну руку паклаўшы пад патыліцу, другою згробшы на грудзях выцвілую кашулю - шырокую, з доўгімі рукавамі, пераціснутымі гумкай вышэй локця, і без каўняра. Каўняры начэпліваліся некалі пад гальштук; у Клыбіка, школьнага рахункавода, толькі ў аднаго і былі ў вёсцы такія кашулі.
Няйначай, як Клыбік заснуў, і Васіль глядзеў на яго, на ягоны твар з ладнаватым носам, на высокія залысіны пад пукатым ілбом і не мог зразумець, змарыўся гэтак чалавек ці ўжо такая звычка ў яго - засынаць хутка. І яшчэ ён думаў, што сёння Клыбіку завельмі стамляцца і не было як: работнік ён быў так сабе, упаўсілы цягаў пілу, ды і тут цаляў, калі падразалі лясіну, каб Васіль заходзіў з левай рукі - з правай рэзаць было і лягчэй, і зручней.
Рухі ў Клыбіка вялыя і няпэўныя нейкія, і гледзячы, як ён брынкаў сякерай па суччу ці перакочваў гатовы кругляк, успамінаўся чамусьці ягоны бацька, гэткі ж высокі і гламаздаваты, як і сын. Пра бацьку ў вёсцы казалі, што праз ляноту сваю ён жыў у недагледжанай хаце, а то расказвалі яшчэ, што раніцай, калі не было чым распальваць у печы, хадзіў ён на двор абчэсваць сцены старога клетушка.
Стары Клыбік вельмі ганарыўся сынам, які ў арміі нібыта пісарам быў і заадно падвучыўся там цягаць гармонік.
- Э-э, сама гэта, гэта сама, - даводзіў ён любому стрэчнаму, - Міколка дык па мне пайшоў. Гэта сама, я ў паляванні толк знаю, а ён на гармоніку... э-э... гузікі, гэта сама, як чорт, перабірае. Скажу я табе, ён у мяне і строгі. Як прыйшоў гэта са службы, старая мая перад снеданнем высыпала бульбу на ручнік, дык ён, гэта сама, як крыкне! Некультурна, кажа, есці не буду. Строгі ён у мяне, ого...
І яшчэ большы гонар займеў стары, калі сын, на здзіўленне вяскоўцам, з тутэйшай настаўніцай зладзіў вяселле.
На тое вяселле Васіль і блізка не пайшоў, бо і без чаркі на душы было горка... І ніяк не мог зразумець тады, як жа гэта здарылася так, што тая Марына, якую ледзь не лічыў сваёй, будзе цалавацца на людзях з Клыбікам і сядзець за сталом з ім побач. А можа, і замнога браў ён на сябе, так думаючы, - можа, так... І ўсё ж горка было на душы, вельмі горка. Прайшла з цягам часу, развеялася тая горыч, здавалася, вось ужо і забыта ўсё, ды дзе там: развярэдзіў старое сённяшні дзень, цыбаты Клыбік, ад якога цяпер нікуды не дзенешся, бо трэба ж працаваць разам. І ён ужо злаваўся на сябе, незадаволена думаў: «І навошта толькі згадзіўся на гэту работу?..»
Учора вечарам прыйшоў дадому бацька, сказаў, што ў школе атрымалі білет на дровы, дык дырэктар загадаў яму і Клыбіку збірацца заўтра ў лес. Яны ж з маці глядзяць школу, дык адмаўляцца няма як, ды і капейка нейкая за работу будзе. Ён і сам пайшоў бы з Клыбікам, але мужчыны будуць ставіць заўтра Цімоху Брычыкаву хату, прасілі і яго, таму няхай у лес з Клыбікам ідзе Васіль.
Толькі гэтага не хапала, і Васіль аднекваўся спачатку, але бацька нечакана пачаў злавацца. Тады ён падумаў, што, можа, і не варта псаваць старому настрой, бо ў Брычыкавых будзе заўтра талака, будзе вясёлая работа, а потым мужчыны гуртам сядуць за стол, вып'юць трохі, і для ўсіх настане як бы свята.
І Васіль згадзіўся.
Ён не пайшоў на вуліцу, а, узяўшы посцілку, раней зазвычай палез на вышкі.
Спаць не хацелася, і лежачы ён думаў шмат пра што, баючыся чапаць у думках хіба аднаго Клыбіка. Трохі запозна прывезлі з мястэчка ў магазін хлеб, і вось па вуліцы хадзілі людзі, ціха перамаўляючыся, а потым нехта голасна пытаўся, куды пагналі на начлег конюхі коней. Там, на вуліцы, быў цёплы вечар, і Васіль прыгадваў, як учора яны з хлопцамі хадзілі на ігрышча ў суседнюю вёску і якая густая цёплая і бязросная была ля дарогі трава: казалі, што гэта на змену надвор'я. І вось яму ўспамінаўся ўжо іншы вечар, такая далёкая цяпер і ўсё ж па-даўняму харошая Марына...
Тады прайшла па вёсцы чутка, што прыехала новая настаўніца. Казалі, што яна маладая і прыгожая. Праз колькі дзён пасля гэтага Васіль убачыў яе і сам. Ён бяліў у школе сцены, калі туды зусім неспадзявана зайшла яна, такая загарэлая ўся, светлавалосая і тонкая - зусім не падобная да настаўніцы. Неяк па-харошаму апрошчвала яе, лагодзіла даверлівая цеплыня па-дзіцячы няхітрых і шчырых вачэй: здавалася, калі глядзеў у іх, што там няспынна плавіліся блакітнаватыя льдзінкі - такое адтуль ішло суцішанае чыстае святло. Ільдзінкі - гэта так здалося, мусіць, Васілю, бо позірк быў цёплы, ласкавы і без усякай на тое прычыны зычлівы.
Дзяўчына адразу выпытала Васілёва імя і, быццам толькі і клопату было ёй, каб адкрыцца незнаёмаму чалавеку, загаварыла:
- Скажыце, вам падабаецца ў вёсцы, праўда? Вы ўвесь час тут жывяце? Я, ведаеце, дык сама напрасілася сюды, хоць вёску толькі па кніжках і знаю. Ой, вы не смейцеся толькі, добра? Бывала, дзе ў кніжцы прырода апісана, дык я ўсё чытаю, чытаю... А вы, бачыце, які вялікі, дужы... Гэта таму, што фізічна працуеце, праўда?
Ён адказваў нешта, усміхаўся шчыра і зусім не адчуваў сябе з ёю ні сарамяжліва, ні няёмка, бо гаварыць з дзяўчынаю было лёгка, ды і ніякай думкі наперад не меў Васіль тады пра яе.
А потым быў вечар, той іх першы вечар, які Васіль дагэтуль добра памятае і пра які, можа, не забылася яшчэ яна... Тады была вечарынка, можа, лепшая, чым заўсёды. Як назнарок у яго быў на той вечар вельмі добры настрой. А ўсё пачалося з таго, што Андрэйчыкаў Хведар, трактарыст і надта баламутны хлопец, выпрасіў у Васіля казыркастую флоцкую фуражку - даўні падарунак яму ад марака, стрыечнага брата. Дык вось, гэты Хведар так узрадаваўся нечаканаму набытку, так смешна кляўся Васілю ў дружбе, пералічваючы заадно выгоды, якія будзе мець цяпер перад іншымі хлопцамі, што Васіль развесяліўся, разлагоднеў, быццам не ён сам, а Хведар зрабіў яму даўно жаданую ласку. Яны і на вечарынку прыйшлі разам, і, як гэта патрабуе даўняя звычка, пастаялі спярша ў парозе, агледзеліся... Гралі сербіянку, стары, невядома кім і калі занесены сюды танец. Танцавалі жанчыны, з прыпеўкамі, заўзята выбіваючы нагамі адна перад адной:

- Сербіянка, мая мамка,
Дзе ты абрасілася?
- На балоце я ў чароце
Танцаваць вучылася.

Гледзячы на іх, можна было здагадацца, што былі ў некага радзіны ці яшчэ якая кампанія. Мабыць, жанчыны ішлі дадому, а на дарозе ўстаў клуб са светлымі вокнамі, з пералівістым граннем гармоніка, з вясёлым лёскатам бубна - і яны не маглі стрымацца, каб не зайсці...
Граў Клыбік, вельмі сур'ёзны і заклапочаны, як заўсёды, калі цягаў гармонік. Пад нагамі ў яго быў падстаўлены нечаю рукою кругляк, на каленях - разасланая хустка: баяўся малады Клыбік працерці гармонікам штаны. І яшчэ любіў ён, калі граў, каб стаяла побач якая дзяўчына і час ад часу выцірала з ягонага твару сваёй хусцінкаю пот.
Адбыўшы сваё, пайшлі нарэшце дамоў жанчыны, і пачаліся сапраўдныя танцы. І тады падышла да Васіля Марына, можа, выпадкова як, а можа, пагаварыць ёй хацелася. Жартуючы, ён запрасіў яе і потым ледзь не вечар танцаваў з ёю, і яму было добра. А Марына ўсё баялася, што ступае не гэтак, не па-вясковаму, што гэта заўважаць і будуць смяяцца...
І вось сядзі цяпер тут, на адзіноце, з Клыбікам і думай. І як жа здарылася пасля ўсё - незразумела так і скора, чаму і навошта? І каб жа знайшла сабе шчасце з гэтым Клыбікам, а то ж, відаць, не. Ходзіць заўжды задуменная нейкая, лепш бы не бачыць яе такой. Ды і жанчыны вось нешта кажуць: не ладзіцца ў нашай настаўніцы жыццё і наракаюць на Клыбіка. Жанчыны ведаюць, дарэмна гаварыць не стануць...
Шуміць паціху лес. Сухі духмень стаіць у бары, і толькі няўлоўна тонка, але востра пахне патрэсканымі шышкамі, падсохлым голлем і леташнім лісцем. Відаць дарога непадалёк адсюль і на той бок яе - малады сасоннік. Яшчэ бліжэй, пасярод баравіны, спадзіна: цэлы статак серабрыстых асінак пасецца там, і адтуль, разам з сонечнымі скавышамі, што струменіста ходзяць між сасновых ствалоў, прыплывае часам нязвыкла гаркавы пах асіны, а то і негусты водар менш чым дзе нагрэтай сонцам зямлі...
Шуміць лес, і аднастайны голас яго Васілю - супакаенне і лагода. Можна доўга глядзець наўкол, і позірк тады робіцца бяздумным, падобным да таго, калі забірае тваю ўвагу полымя. І нешта шчымлівае і трошкі самотнае кладзецца на сэрца, і зноў хочацца думаць, ну, хаця б пра той іх першы з Марынаю вечар...
Само сабой здарылася так, што, калі скончылася вечарынка, яны адсталі ад усіх і пайшлі па вуліцы побач. І адразу ўзяла іх у свае абдымкі шырокая, недаступная маўклівасць цёплай ночы. Свяціў месяц, маленькія аблачынкі застылі ў небе, нібы той качыны пух на вадзе. Сцішанасць панавала наўкол, і нават тое, што наперадзе гаварылі, смяяліся хлопцы і дзяўчаты, не магло парушыць агульнага ўражання ночы: вёска спала.
Паціху ішлі яны вуліцай. Шырокая абчэсаная калода трапілася ім, і яны селі на яе пад трапятлівую засень таполі, прасвечанай зіхоткімі пералівамі месячнага святла.
Васіль маўчаў, а Марына гаварыла ўсё да яго, гаварыла, якраз як тады, калі заходзіла ў школу, толькі больш задуменна неяк - і ўсё заглядвала Васілю ў вочы, нібы тое дзіця, што чакае ад дарослага ласкі.
- Каб вы ведалі, як мне цікава тут у вас: і вечарынка гэта, і людзі, і ўсё. - Яна ціха засмяялася. - Слухайце. Калі сёння тыя жанчыны выйшлі з прыпеўкамі, мне было неспакойна неяк, боязна... Не, не тое, як бы гэта вам сказаць? Нібы я сама вось гэтак выйшла б на круг і спявала, людзі б глядзелі на мяне, а вы стаялі дзе-небудзь збоку і трывожыліся б за мяне, за мой голас... Вы разумееце?
І Васіль згодна ківаў галавою, усміхаючыся Марыне, яе гаворцы, сваім думкам. Быццам нейкая лёгкая і чыстая хваля падхапіла і несла яго: і гэтая ноч, і высокі месяц над вёскай, і росны выган за вуліцай у такім свежым і ядраным бляску - усё здавалася Васілю новым, нібы ўбачаным упершыню. Яму хацелася сказаць Марыне, як ён разумее яе і як яна добра зрабіла, што прыехала сюды ў вёску, але ён маўчаў, прыслухоўваючыся да нечага шырокага і лагоднага, што нараджалася і расло ў ім. Было лёгка і прыемна думаць, і гэтак жа лёгка думкі клаліся ў словы, і ён тады размаўляў з Марынаю: «Ты харошая, Марына, ты добрая. Чакай, і я раскажу табе пра нашу вёску, пра ціхія раніцы і духмяныя ночы, пра заход сонца, калі такая ціша стаіць наўкол і ляніва сцелецца па зямлі першы дымок ад ранняга вогнішча. Я раскажу табе, як прыходзіць сюды вясна, як слаба і хвалююча пахнуць тады на дрэвах пупышкі, як чарнее сад на вечаровай ружовасці неба. Ты пачуеш, як хрумсціць тонкі лядок пад нагамі, а вось, бачыш, прайшла машына, але яшчэ доўга будзе стаяць у паветры вастраваты пах бензіну. Чуеш, недзе ляпнулі дзверы, і гук вясёлым пошчакам лапаціць па драніцы дахаў. Слухай, і ты пачуеш, як гудзе цёмнай ноччу ў полі трактар, як пяюць на малацьбе дзяўчаты, - у тую пару, калі падаюць у садзе яблыкі і падаюць з неба зоры. Слухай, і ты зразумееш, што зімою тут гэтак жа хораша, як і летам, а ў марозную ноч Млечны Шлях блішчыць, як пад месяцам торная дарога... Слухай сваё сэрца, Марына, яно ў цябе добрае - слухай, і яно цябе не падмане...»
Так, у думках, гаварыў ён з Марынаю, і, вядома ж, магло быць гэтак, што яна разумела яго, бо, калі Васіль узяў асцярожна і мякка сціснуў яе руку ў сваёй, Марына прытулілася да яго пляча і маўчала.
- Якая прыгожая, светлая ноч сёння, - сказала яна потым, і цяпер ужо Васіль не сумняваўся, што Марына здагадалася пра тое, што ён змоўчаў.
Была ноч, і месяц свяціў аднолькава і яму, і ёй...
І каб жа гэтую ноч успамінаць заўсёды, і каб жа не было таго незразумелага і балючага, што нечакана стала пасля між імі...
Колькі разоў ён думаў потым: як жа здарылася так, хто вінаваты, і кожны раз баяўся вінаваціць сябе, бо тады б, ён ведаў, меней стала на сэрцы крыўды, але затое пабольшала б смутку. Прасцей было вінаваціць Клыбіка і шкадаваць Марыну.
І супакоіўся б, можа, на гэтай няпэўнай палёгцы, каб не апошняя стрэча з Марынай, каб не ўспамін пра яе, які хоць глушы - не заглушыш, каб не той развітальны Марынін позірк; за даўнасцю часу не забыўся ён: і дакор, і шкадаванне былі ў ім, і, можа, нават пагарда. Чаму яна паглядзела гэтак, чаму?
І калі ўжо не баяцца ўспомніць, дык усё было так. Ён стаяў пад Саўкавай клеццю, схаваўшыся ад дажджу: не вельмі спорны, ленаваты пайшоў дождж, бо з самай раніцы хмарыла і праз увесь дзень была на вуліцы мяккая цеплыня. І як жа хораша патыхнула потым разам з дожджыкам прахалодай, цвярозлівым духам зямлі, а з агародаў прыплыў водар гуркоўніку і бульбянага поля. І чамусьці адразу не захацелася стаяць пад страхой, так і падбівала скочыць на вуліцу і падставіць твар, расхрыстаныя грудзі нетаропкім струменям дажджу. Васіль, можа, і зрабіў бы гэтак, ды на двары загаварылі, рыпнулі вароты, і ён убачыў Марыну з вялікім мяшком за плячамі, а побач - яе гаспадыню, старую Сымоніху, у мокрым фартуху і з сярпом на руцэ. За Саўкавым агародам пачыналася сценка, і часта жанчыны хадзілі туды па траву.
Васіль убачыў Марыну першы, і аднаго моманту хапіла, каб здрыганулася сэрца, каб падумаць пра сябе і пра яе, пра Клыбіка, які тады ўжо стаў паміж імі. І яшчэ Васіль запомніў, якая задумлівасць была на Марыніным твары, і як, гледзячы сабе пад ногі, ішла яна да варот, і як матляўся і біў па загарэлай назе з прыліплай да яе травінкай падраны раменьчык ад басаножкі... І раптам Марына ўбачыла яго. Быццам нехта штурхнуў яе ў грудзі, і яна выпрасталася, і, здавалася, усю сябе ўклала яна ў той позірк, дзе і шкадаванне было, і боль, і, можа, нават пагарда... Было гэта пасля таго, калі Васіль упершыню пасля іх знаёмства не праводзіў Марыну дамоў.
Гэтак жа, як і раней, шуміць лес, але ўжо ні супакаення, ні лагоды не чутно Васілю ў яго аднастайным пошуме. На другую палову дня хіліцца сонца, спадаючы на сосны, і спакайнейшым робіцца яго святло там, дзе шырэй расступаюцца дрэвы, адкрываючы дарогу. І вось пачынае тхаць адтуль пахамі пылу, і вось чуваць ужо, як парыпваюць колы і як нехта аднастайна, дзеля прыліку, нокае на каня. І можна здагадацца ўжо, што вязе нехта з піларамы ў суседнюю вёску дошкі, і можна бачыць, як бяжыць наперадзе воза сабака, шнарачы паўз густы сасоннік на той бок дарогі. Можа, птушку ўчуў ён там, а можа, не даспадобы яму непалоханая цішыня лесу, бо сабака прыпыняецца час ад часу і брэша залівіста і моцна.
І тады прачынаецца Клыбік...
Ён недаўменна глядзіць вакол сябе, пазяхае і потым ужо, заўважыўшы Васіля, пачынае здзіўляцца:
- Бач ты, думаў, паляжу трохі, адпачну, а яно вось што... А ты сядзіш усё - глядзі ты! Дык ты, можа, змарыўся не гэтак, як я. («Вельмі перабярэш ты на рабоце», - думаў Васіль.) А я дык нават і сон бачыў. Нібыта прыходзіць да мяне ў хату Ахрэмчык гэты, старшыня. Кажа, штраф табе прынёс: выган з калгаснікамі гарадзіць не хацеў, а карову ў агульны статак пускаеш... Бач ты, Ахрэмчык! А цялушку, пытаюся, я ў калгас здаў? Здаў. Чаму ж сена за яе не даеш? А ён, Ахрэмчык, так і выпрышчваецца: хадзем у пуню, кажа, я пакажу табе сена. А цялушку тваю мы за пашу возьмем. Бач ты яго! Каб ужо цябе не ведаю куды ўзялі!..
- Можа, думаў што такое, дык і прыснілася...
- Думаў!.. Дзіва што! Ахрэмчык гэты во як назаляе... Занадта ён смелы: усіх бы ў калгас загнаў. Але пачакай... Усе яны так спачатку. Яўменаў, той, ранейшы, таксама браўся, а цяпер што? Аднымі фельетонамі на яго прапаліць у печы можна.
І ён усё гаварыў, Клыбік, гаварыў, а Васіль дзівіўся толькі, з якою простасцю выказваў сябе гэты чалавек, нібы хацеў давесці: глядзіце, вось які я, Мікола Клыбік, той самы, каго ў вёсцы празвалі «Партфельчыкам». Ён то ўспамінаў, як некалі бацька яго ледзь не першым адвёў у калгас каня («А конь які быў - не конь, а качулка, не тое што ў іншых!»), то гаварыў, што мог бы застацца ў горадзе пасля арміі, а вось як прыехаў дамоў, дык усе паглядаюць скоса, няйначай, як зайздросцяць яго грашам.
І так вось памалу расхінаўся перад Васілём гэты загадкавы Клыбік, і ён тады бачыў яго то заліхвацкім вайсковым пісарам, то крамнікам тут, у вёсцы, то фізруком у школе, а потым рахункаводам, і нарэшце няцяжка ўжо здагадацца было, куды надалей завядзе Клыбіка дзівосная гэта партфельная логіка: чакала яго яшчэ недзе ці месца лесніка якога, ці грыбавара. І зразумела было, што, ажаніўшыся на Марыне, як бы прыхапіў сабе Клыбік чарговы партфельчык.
І нанава ўзнікала перад Васілём перабранае ў памяці, перадуманае неаднойчы.