Зіма, 1929 год

– Айё, айё, а хатачка ж ты мая родная... З самаробнай драўлянай скрынкі, што стаяла на снезе, ён узяў у пальцы бліскучы, новенькі (нядаўна панакупляў у раёне) цвік – во яшчэ цвікі купляў: жыць тут збіраўся! – і міжволі адчуў, што ў яго дрыжаць рукі.
Прытрымліваючы локцем дошку, нагнуўся зноў, падняў з гурбы снегу тапор і, быццам праз які засціл, што раптам павіс перад вачыма, засланіўшы ўсё на свеце, пачаў, асабліва не разбіраючы, малаціць як папала абухам – абы толькі трапляць па плешцы цвіка.
З тапарышча абсыпаўся наліплы снег, дошка спружыніла, гула так, як звычайна гудзе труна, калі прыбіваюць века перад тым, як назаўсёды апусціць у магілу гэтую цесную і цёмную хату. У яго сціснулася сэрца – яму здалося, што і сам ён не забівае вокны, а напраўду закалочвае труну. У яго яшчэ болей пацямнела ўваччу, стала горка ў роце, пачало рэзаць у вачах – як усё роўна ў іх сыпануў хто жарствою.
Адразу ж, адно пачуўшы грукат, нібы яна толькі і чакала гэтых першых удараў тапара, загаласіла яшчэ гучней, заплакала, як па нябожчыку, жонка:
– Айё, айё, а хатачка ж ты наша родная! А навошта ж ты нас адпускаеш у такую далёкую дарожачку. А ўчапіся ж ты сваімі вугалочкамі, сваімі клямачкамі, сваімі сенейкамі, сваімі ганачкамі і ўтрымай нас ля сябе. А я ж ужо цябе болей ніколі-ніколі не пабачу, а ты ж ужо не абзавешся да мяне сваімі дзверцамі, не ўсміхнешся сваімі воканкамі. А мая ж ты хатачка... I маснічанкі твае не скрыпнуць больш пад маімі нагамі, і печачка ж твая не прывеціць мяне сваім полымкам. А мая ж ты матулечка... А я ж не пагрэюся ў табе ад марозу ўзімачку, а ты ж не схаваеш мяне ад спёкі лецечкам. Айё, айё...
Юстына, як нешта жывое, роднае, абдымала вугал хаты – то гладзіла яго далонямі, то пачынала драпаць кіпцюрамі, то церлася шчокамі – і адной, і другой – аб шаршавыя, грубавата абрэзаныя звонку бёрны. Яна не адчувала, што ёй баліць, што паабдзірала ўжо ўвесь твар, што з ссадзін сочыцца кроў, а ўсцёрлася і цёрлася і галасіла:
– Айё, айё, а хатачка ж ты мая родная, а як жа я табе радавалася, калі пераступіла твой парожачак, як я табой весялілася, як на цябе ўсё глядзела і нагледзецца ніяк не магла. А ты ж мне была за сябровачку, а ты ж мне была за матулечку, а ты ж мне была за сястрычачку... А на каго ж я цябе, маю гаротніцу, пакідаю... Ціту і самому хацелася перавярнуць тапор – не абухам, а лязом да акна – пасеч, пашчапаць усе дошкі, са злосцю паададраць іх, толькі што прыбітыя, ад рамы, але ён разумеў, што перарабіць зараз што-небудзь немагчыма: дакументы ўжо на руках, усё лішняе, што не возьмеш з сабою ў дарогу, прададзена, грошы на перасяленне атрыманы, а на вуліцы ўжо стаіць трое саней, на якія пагружана ўсё тое, што ён хоча давезці да Сібіры.
Засталося толькі прадаць хату, але ён не стаў гэта рабіць наспех: зараз у Сібір перасяляецца многа гаспадароў, і таму хаты зусім абясцэніліся – усюды так і кідаюцца ў вочы аб'явы: "З выпадку майго пераезду ў Сібір прадаецца хата..." Шкада прадаваць яе за капейкі – столькі ж працы ўкладзена! – можа, потым, калі скончыцца перасяленне, яны зноў набяруць цану, ды і савецкая ж улада абяцала памагчы ў продажы, таму ён папрасіў Васіля, свайго суседа, прыгледзець пакуль за хатаю, а як знойдзецца добры, гаспадарлівы пакупец, то і прадаць. Ён толькі прасіў суседа не аддаваць хату якому-небудзь гультаю, свістуну, абібоку, пры якім яна, раскрытая і скасабочаная, падгнілая і гаротная, будзе гібець недагледжанаю. Злуючыся на сваю бяду, на сваю бездапаможнасць, Ціт адно настойліва малаціў па цвіках – спяшаўся як найхутчэй закончыць гэтую непрыемную работу. Ля вугла ўсё галасіла Юстына:
– А хатачка ты мая родная, а як жа я без цябе жыці буду...
– Сціхні ты, Юстына, – супакойвалі яе жанчыны, якія сабраліся, каб правесці іх з вёскі. – Вы ж там, у Сібіры, лепшую сабе пабудуеце.
– А не хачу ж я лепшае. А я ж хачу ў сваёй хатачцы родненькай жыці, па сваёй ласкавенькай зямельцы хадзіці. Убачыўшы, што Ціт, забіўшы адно акно, пераходзіць да другога, Юстына загаласіла яшчэ адчайней:
– А мая ж ты хатачка... I тут жа сціхла – нібы папярхнулася чым – і па вугле абсунулася, аб'ехала на снег. Да яе падбегла Ляксандра, Васілёва жонка, паспрабавала падняць адна, але тая пластом, мяшком ляжала на снезе, і толькі па тым, як уздрыгвалі яе плечы, можна было зразумець, што яна зайшлася ў бязгучным рыданні. Да іх падбеглі яшчэ колькі жанчын, разам яны паднялі Юстыну і спрабавалі паставіць на ногі, аднак яна ўсё роўна вісела ў іх на руках.
Тым часам Ціт забіў і другое акно. Як толькі ён з тапаром у адной руцэ і драўлянай скрыначкай у другой накіраваўся да ганка, да дзвярэй у сенцы – тры астатнія акны ён забіў раней, яшчэ ўчора ўвечары, калі не было дома жонкі: яна хадзіла да сябровак развітвацца, – Юстына вырвалася ад жанчын і што ёсць сілы, блытаючыся ў полах кажуха, пабегла напярэймы мужу.
– Няруш! – прахрыпела яна. Ціт моўчкі, спакойна, стрымана, але настойліва, адсланіў жонку, ды так настойліва, што яна перад самым ганкам упала на снег, а сам, не зважаючы на гэта – нават не зірнуў у той бок, не тое што кінуўся памагаць ёй, – цяжка ступаючы падшытымі валёнкамі, не спяшаючыся падняўся на ганак і, патузаўшы замок – ці добра ён замкнёны, ці не адчыніцца, калі нехта захоча ўлезці ў хату, – узяўся за дошкі, якія, падрыхтаваныя загадзя, ужо стаялі прыслоненыя да сцяны і тут. Пачуўшы, што Ціт забівае і дзверы ў сенцы, – забірае апошнюю надзею астацца дома, – Юстына падняла галаву і толькі прастагнала:
– Што ты робіш, ірад?
I зноў упала тварам у снег, загаласіла ў гурбу яшчэ прарэзлівей, адчайней, няўцешней і пачала грэбці рукамі, разграбаць ва ўсе бакі снег – нібы спрабавала дагрэбціся да самай зямлі. Яна і праўда, як толькі паказалася шэрая мёрзлая зямля, пачала выкалупваць яе, зледзянелую, пальцамі, пазногцямі і, шырэй расхінуўшы расшпілены кажух, як вар'ятка,узялася запіхваць выграбёнае за пазуху.
– Мамка, няможна так, – падбегла да яе Любка, сярэдняя дачушка. – Прастудзішся. Любка паспрабавала падняць маці, але тая адсланіла яе і запрычытала:
– А зямелька ж ты мая родненькая, а я ж цябе з-пад сваіх ганачак награбу, каб усю тую Сібіру табою засыпаць. А можа ж, ты і там уродзішся, ускалосішся і ў зернейка перакінешся. Айё, айё, айё...
Падышлі жанчыны, пачалі памагаць Любцы падняць маці, але Юстына не давалася. На нейкі час яна замоўкла, перастала нават грэбці пад сябе зямлю са снегам, нібы задумалася, а потым падняла галаву, села на снег і, ужо зусім супакоеная, дужа рашуча і ўпэўнена сказала:
– А нікуды я, бабы, адсюль не паеду.
Тым часам Ціт скончыў сваю працу, правёў даланёю па дошках, незаўважна, нібы выпадкова, нібы саромеючыся сваёй узрушанасці, пагладзіў дзверы пад імі, затым зняў шапку і нейкую хвіліну стаяў з голай галавою, абводзіў вачыма сваю хату – развітваўся з ёю, як з нябожчыцай. Пасля, ужо нікога не баючыся і ні ад кога не хаваючыся, пацалаваў хату ў дзверы, у вугал, стаў на калені і надоўга прыклаўся губамі да мокрага, яшчэ ў снезе, парога ў сенцы, не спяшаючыся падняўся, рашуча насунуў на галаву шапку, пацягнуў яе за вушы, каб лепей узлезла на галаву, у левую руку ўзяў скрынку з інструментам, куды загадзя паклаў і тапор, падышоў да жонкі, якая ўсё яшчэ сядзела на снезе, моўчкі сачыла за тым, што робіць муж, і, цвёрды і моцны, другою, вольнаю, рукою згроб яе за каўнеркажуха, адным рыўком падняў з гурбы, паставіў на сцежку і так, быццам несучы перад сабою які куль саломы, – Юстына дрэнна стаяла на нагах, ледзь перабірала валёнкамі па снезе, – пайшоў да веснічак. Ён ішоў павольна – нібыта выпіхваў жонкаю ўсіх вяскоўцаў са свайго двара, і тыя паслухмяна паварочваліся да варот і паціху выходзілі на вуліцу. Юстына зараз не супраціўлялася. Толькі ля самых веснічак яна нібы апамяталася, нібы зразумела, што з ёю робяць, і ўчапілася за шула абедзвюма рукамі, але падышоў старэйшы сын, Ягорка, ададраў яе пальцы ад шула, і яна, нібы змірыўшыся з усім, пакорліва пайшла ўжо сама – не супраціўлялася да самых саней. I толькі там зноў вырвалася з Цітавых і сынавых рук, упала на дарогу, зноў пачала выграбаць з-пад палазоў снег і зноў загаласіла:
– А вулачка ж ты мая родненькая, а ты ж болей не падсцелешся пад мае ножачкі. А зямелька ж ты мая даражэнькая, а я ж ужо не ўбачу цябе зялёненькай... Жанчыны плакалі – хто, адвярнуўшыся, мыляў губамі, спрабаваў стрымаць у сабе слёзы, хто сціраў іх з вачэй і шчок ражком хусты, а хто крывіўся, трымаючыся з апошніх сіл, каб не расплакацца, не загаласіць услед за Юстынаю. Ціт жа, здавалася, быў зусім спакойны. Ён, не звяртаючы зноў жа ўвагі на жонку – ну ўпала дык і ўпала, няхай сабе паляжыць, ну галосіць, то няхай сабе і пагалосіць, – не спяшаючыся падышоў да воза, знайшоў на ім зручнейшае месца, не зусім вольнае, але ўсё ж не так закіданае, доўга корпаўся там, пакуль не паставіў надзейна скрынку з інструментам, яшчэ раз пакратаў, ці моцна стаіць, і толькі ўпэўніўшыся, што яна не выпадзе з саней па дарозе, падышоў да жонкі, якая ўсё яшчэ галасіла, зноў жа адным рыўком падняў яе са снегу і пасадзіў у перадку саней на сена, засланае дзяружкаю.
Неяк бяжком, нібы яна баялася спазніцца, да саней падбегла Васілёва Ляксандра, якая ўжо трымала на руках меншанькага сына Ворашняў – гадкоў пяць яму ўсяго – нагнулася над Юстынаю, абтрэсла снег з яе кажуха і пасадзіла Трахімку Юстыне на калені. Тая няўцямна, нібы ў сне, абняла сына рукамі, прытуліла да сябе, а сама, як звар'яцелая, астоенымі, быццам у мёртвай, вачыма ўгледзелася ў сваю хату. Яна маўчала і не міргаючы глядзела ў адну кропку, здаецца, у акно, нібыта старалася нешта ўспомніць ці нешта разгледзець за дошкамі, за зашморгнутаю, чыстаю і белаю фіранкаю. Ціт зноў зняў шапку, у пояс пакланіўся сваёй хаце, потым тымжа паклонам пакланіўся людзям, што праводзілі іх, сказаў:
– Не памінайце нас, людзі, злом, памінайце нас, людзі, дабром. Жыві здаровенькая, Кросніца!
Надзеў шапку, зашпіліў армяк на ўсе гузікі, паволі абышоў вакол саней, нібы аглядаючы, ці не забыўся што, і сеў уперадзе побач з жонкаю, – але ўжо з другога боку. Азірнуўся, пасачыў, ці ўсе паселі, хто едзе, і толькі тады крануў коней.
Загаласілі жанчыны, пабеглі ўслед за санямі. Яны махалі рукамі, нешта крычалі, але Ціт не чуў іх – дужа і не ўслухоўваўся і не стараўся зразумець, што яны крычаць. Як ні дзіўна, маўчала, сядзела, як мумія, нават і Юстына – каб нехта ўбачыў усё гэта збоку, мог бы падумаць, што шкадаваць рэба якраз тых, хто застаецца тут, што ўсе нягоды і горасці чакаюць не тых, хто сабраўся ў дарогу, а тых, што бягуць услед за санямі і плачуць.
Раніца пачыналася прыгожая. Сонца яшчэ не ўзышло, – зімою, калі і хмар няма, яно паказваецца толькі недзе к абеду, – але ў вёсцы было светла, чыста і празрыста. Паабапал вуліцы дрэвы стаялі ў белым інеі – мусіць, якраз гэты іней, і гэтая белізна асвятлялі ўсё навокал – хаты, вароты, платы і нават сам снег, які ад такой падсветкі, ад унутранага святла здаваўся яшчэ бялейшым. Кросніцкая вуліца зімою заўсёды прыгожая. А ў такія дні – з інеем і чыстым снегам – ён, бывала, любаваўся ёю – калі надаралася вольная часіна, а ўзімку ж, не сакрэт, селяніну крыху вальней, чым летам, выходзіў з хаты і падоўгу, пакуль холад не заходзіў у валёнкі і пад кажух, стаяў ля сваёй хаты і нічога не рабіў – проста стаяў, глядзеў, маўчаў. Зараз ён на ўсю гэтую прыгажосць злаваўся і нават ненавідзеў яе – знарок апускаў вочы долу, каб не бачыць ні самой вуліцы, ні заінелых вакол яе дрэў. Так яны і ехалі – наперадзе ён з Юстынаю і маленькім Трахімкам, за імі, на другіх санях, Ягор з Любкаю, старэйшы сын і сярэдняя дачушка, а ў канцы, на апошнім возе, сядзелі разам Захарка, Лявон Мукасей і Юзік Туміловіч, добрыя людзі, якія аджалелі сваіх коней і сваіх саней, каб давезці перасяленца да чыгуначнай станцыі. Праўда, падрадзіліся на гэтую работу яны не адразу і не бясплатна, – Захарка і Туміловіч, можа, і са спагады памаглі б, а Мукасей нават і з Кросніцы не рыпнуўся б – трэба яму толькі за "дзякуй" аж трыццаць вёрст каня муліць да той станцыі! Ціт ужо нікога і нічога не заўважаў на вуліцы. Усё яшчэ як нежывая, ціхая і, здаецца, абыякавая да ўсяго сядзела і Юстына.
Людзі выходзілі з хат, стаялі ў дварах і за веснічкамі, кланяліся ім, махалі рукамі і нешта гаварылі – мусіць, жадалі шчаслівай дарогі. I толькі, калі Ворашань убачыў, што ля свае хаты стаіць і Харлам Шрубянок і таксама махае рукою і таксама нешта гаворыць, ён зморшчыўся, як ад чаго дужа кіслага ці горкага, нібы ачуўшыся, трасянуў галавою і ў злосці пачаў сцябаць каня, каб толькі хутчэй праехаць і гэтае месца, і гэтага праклятага чалавека, якога ён ненавідзеў усёю душою. Сустрэча са Шрубянком была непрыемная яму: сэрца, якое дасюль маўчала, як каменнае, – ён і не чуў яго ў грудзях, – зараз затрапяталася, забілася ў неспакоі і ў трывозе. Ціт зноў убачыў, якія прыгожыя заснежаныя хаты, дрэвы, сама вуліца ў Кросніцы, і ён нібыта вось толькі зараз, ужо выездзе з вёскі, зразумеў сэнс Юстынінага галашэння: дык яму ж ужо і напраўду ніколі не пабачыць вось гэтых хат і дрэў, вось гэтай вуліцы... I Ціту, як і жонцы, захацелася загаласіць, завыць на ўсю вёску самому.
Конь, падагнаны пугаю, нейкі час бег наўскач, але ўбачыўшы, што яго болей не трывожаць, зноў перайшоў на звычайную хаду. Тады іх дагнаў Лявон Мукасей – Ворашань аж уздрыгнуў, калі той як не над самым вухам нечакана закрычаў:
– Майго каня, Ціт, не сцябай. Дарога далёкая, яшчэ, крый бог, да дыхавіцы загоніш. Тады і грошы мне твае не нада будуць.
Сказаў і спыніўся ўзбоч дарогі – чакаць сваіх саней. Выехалі на поле. I яно было белае-белае і чыстае-чыстае – снег, што панападаў гэтаю ноччу, не паспеў яшчэ забрудзіцца, на ім, апрача толькі дарогі, па якой нехта паспяшаўся праехаць перад імі, не было пакуль ніякіх слядоў. Снег, прыхоплены марозікам, ляжаў белы аж да галубіны, кожны кусцік у полі і кожнае дрэва ў прысадах стаялі ў пушыстым светлым інеі, і было так ціха і спакойна, і было так прыгожа, што ад усяго гэтага, каб у іншы час, нельга было б адарваць вачэй. Але зараз і поле яго раздражняла – ён ненавідзеў і поле. Азірнуўся на вёску, убачыў ля балота сваё гумно, свой ток, убачыў сваю бярозку, якую сам, яшчэ малы, пасадзіў прутком ля свае палоскі, – хаты, што стаяла з таго боку вуліцы, не згледзеў, яе засланілі стрэхамі, дрывотнямі ды хлявамі бліжэйшыя двары, але і не ўбачыўшы, ён уявіў яе, зараз нямую і сляпую – без людскіх галасоў, з забітымі вокнамі, – і ледзь стрымаўся, каб не закрычаць ад роспачы. Зямелька наша родная! Ты ж і прыгожая, ты ж і жаданая, ты ж і ласкавая, ты ж і шчодрая. У цябе ж і снягоў хапаіць, і дажджоў даволі. На табе ж і спёка не страшная, і маразы не смяротныя. I поле тваё мякенькае, і рэчка твая чыстая, і лес запаслівы, і луг твой – увесь у красках. Нашто ж мы пакідаем цябе?! Што шукаем у чужых землях? Куды едзем і навошта?! Я ж, да прыкладу, любіў цябе ўсё сваё жыццё, і ты сама, адчуваючы маю любоў і ласку, таксама гарнулася да мяне. Дык чаму ж мяне разлучаюць з табой? Дык чаму ж не даюць нам спакойна жыць і работаць на табе?! За што здзекуюцца з нас?! За што ненавідзяць?! За што караюць?! За што?!
– За што?! – як рэха, паўтарыла за ім Юстына, ён толькі зараз зразумеў, што апошнія словы вымавіў услых. I яму стала няёмка за сябе – во, мужчына, ледзь не расплакаўся, як баба.
– За што? – яшчэ раз выдыхнула, як крыкнула, Юстына, зноў загаласіла і, мацней прыціскаючы да сябе Трахімку, паспрабавала злезці з саней. – А Ціточак жа ты мой, а родненькі, а даражэнькі, а давай жа мы з табою дамоўкі вернемся... Ціт адну руку цяжка паклаў жонцы на плячо, моцна, нібы ўціскаючы Юстыну ў сена, прыціснуў яе да саней, а другою, у якой была пуга, рашуча ўзмахнуў у паветры і без разбору, бе пярэдыху пачаў сцябаць каня. Ён круціў пугаю над галовамі ўсіх, хто сядзеў у санях, і стараўся ямчэй і балючай дастаць ёю каня. Часам яму здавалася, што гэта не Лявонаў, а ягоны жарабок, але і з-за таго ў Ціта не з'яўляліся жаласлівасць і шкадаванне да жывёліны. За ім гнаўся і нешта злосна крычаў Лявон – вядома ж, лаяўся, што Ціт так б'е каня, вядома ж, патрабаваў, каб паклаў пугу, каб не сцябаў ягонага стаенніка, ягонага кармільца: яшчэ ж такая доўгая дарога, а ён так яго гоніць... Мукасей бег услед, стараўся дагнаць пярэднія сані, каб адабраць у Ціта вожкі і пугу, але Ціт, не зважаючы ні на што, усё падганяў і падганяў Лявонавага каня, і той, хоць і так ужо бег як не галопам, пасля кожнага новага ўзмаху пугі аж вылузваўся са збруі, з аглабель. Астатнія вазы адсталі далёка ззаду, а яны вельмі хутка даімчалі да лесу. У лесе было ціха, аж закладала ад цішыні вушы, і конь пайшоў спакойнай хадою.
Азірнуўшыся і апошні раз убачыўшы з лесу ў прагале дарогі за белым полем шэрыя хаты сваёй роднай Кросніцы, Ціт Ворашань зноў падняў пугу, зноў са злосцю сцебануў каня – каб і гэтая апошняя відзежа знікла хутчэй, але прытомлены ад нядаўняга бегу конь не дужа адазваўся на пугу: адно толькі падабраў заднія ногі, але не пабег, а ішоў і далей сваёй жа хадою. Ціт, нібы супакоіўшыся і сам, перастаў яго падганяць, тузаць, злавіў на ляту кончык пугі, падабраў, прыціснуў яго да пугаўя, і так разам з пугаўём паклаў каля сябе. Не, Юстына, назад ужо нам з табою няма вяртання. Назадзе ўжо ў нас нічога няма, нічога не асталося. Усё наша, Юстына, толькі наперадзе. Пра тое, што было, забывацца нада. I пра коней, і пра хату, і пра поле. Коней папрадалі, аджалелі – вунацька нават расстрыга кросніцкі, былы бацюшка Раман купіў, але я за яго спакойны, у яго сена ёсць, а во чым будзіць карміць майго каня да травы Паласаты, шылахвост гэты, дык я і сам не ведаю. I хату пакінулі з забітымі вокнамі... Не, Юстына, нам пара думаць пра новую хату. У старой нам ужо не жыць. Значыць, Юстына, зараз мы з табою ніхто і нішто. Нас, Юстына, няма. I таго, што ў нас было, ужо няма, і таго, што яшчэ будзіць, – таксама няма. Знікні мы зараз, і ніхто не заўважыць, не парупіцца, дзе Ворашні падзяваліся: і адсюль выехалі, і туды не прыехалі. Спярша Ціт і не думаў нікуды выбірацца са сваёй Кросніцы. Жыў сумленна, працаваў многа. Бацька, падзяліўшыся, крыху даў зямлі, а астатнюю сам, сваім гарбом зарабіў, за свае мазалі прыкупіў. Сорак дзве дзесяціны меў. Во гэтая зямля многім у вочы і калола. У жываглоты залічылі. Кулаком абазвалі. Ну няхай ужо я кулак. А то ж і Юзік Туміловіч – таксама кулак. Смехата! А бацюхны мае родныя, што ж гэта робіцца – а ў таго ж кулака толькі дзевяць дзесяцін зямелькі ўсяго. I хутар свой ён атрымаў толькі ў сталыпіншчыну. А яны ледзь што – кулаччо. "Ну што, наелі пузы на чужым хлебе?" – "На чыім жа гэта – чужым?" – хочацца запытацца ў іх. Можа, на вашым? Ага, разяўляй рот шырэй – на вашым хлебе наясі пуза – з голаду памрэш. Можа, на Казябавым хлебе мы пасыцелі? А ў яго і хлеба нямаш. А хто вінаваты? Я? Ці, можа, Юзік Туміловіч? Піхума! Сам Казяба вінаваты. Рабіць нічога не ўмеець ды і не хочыць. Вунацька хаты і то не накрыець. Стаіць расхрыстаная. А што, я яму хату крыць буду? На яго страху палезу? О, ён бы, стадыр малахольны, не адмовіўся, каб яму гэта нехта зрабіў. Стаяў бы, грыбы развесіўшы, ды яшчэ б і злаваўся, што не па-ягонаму крыеш. Свістуны! Прывыклі – рукі ў кішэні і свішчуць. Але калі толькі дзе якая заварушка пачнецца, дзе нешта дзяліць пачынаюць – яны тут як тут: дзе дзеляць, што дзеляць?.. Мы беднякі, мы батракі. А нам, а нам. Горла вялікае, балбатаць умеюць, а рукі ў рацы. Вунацька той жа самы Юзік Туміловіч спрашыіць у сельсавеце ў Поклада: "Чаму гэта мне такі вялікі падатак запісалі?" – "Бо ты багаты. Ты ж у лесе пяцьдзесят рублёў зарабіў". А чаму гэта вы, вашы гультайскія вялічаствы, не зарабілі, у лес не паехалі? Хто вам не даў зарабіць? Ці унь як я цэлую восень каменне з поля вазіў, пасмейваліся: дурную работу Ціт робіць. А як я прадаў тое каменне ў горад – эх, заварушыліся: Ціт займеў многа грошай, абкласці яго дадатковым падаткам, а то і ўвогуле адабраць усё, што ён за каменне атрымаў. Піхума, а чаму ж вы не звозілі тое каменне? У вас жа зямля аж стогніць ад яго. Дык не, яны, піхума, цэлую зіму ў карты рэжуцца, а Юзік з Цітам працуюць. А дзяліць тое, што Юзік і Ціт зарабілі, пароўну хочуць: і мне дай, і мне дай. I на ўсіх сходах канькаюць: нам дай, бо мы беднякі, нас ад падатку вызвалі, бо мы батракі. А мне, вунацька, як і Юзіку, толькі падатак набаўляюць. I я быў спытаўся ў Поклада, як ён справаздачу ў сельсавеце даваў: "Чаму мне за пяць гадоў ні разу не скінулі ні падатку, ні штрахоўкі?" – "Таму што ты – кулак і без гэтага багаты", – выскаліўшы гнілыя зубы, зарагатаў той. А яны ўсё мне ў падатак залічылі, нават няўдобіцу, хаця па закону нельга няўдобу нікуды залічаць. А на маю дурную галаву, дык я б гаспадароў ад падатку вызваляў, бо яны ж працуюць, а на іх, гультаёў, у трайным бы памеры паборы накладаў. А, у вас нічога няма? А чаму няма? Таму што лянуецеся, лынды б'еце? Таму і плаціце за гэта. Хто ж вас бясплатна карміць будзіць? Маеш зямлю, дык і плаці. Хопіць савецкай уласці гультаёў разводзіць. А яны хочуць, каб ім нехта ўсё на талерачцы паднёс. Громаадвода паставіць самі не могуць, піхума. Крычаць: "Мы баімся грому, гром – наш вораг, памажыце нам з ім ваяваць, пастаўце громаадвод". А самі вы чаму не паставіце? Чакаеце, калі Ціт вам паставіць? Усё ім падай, піхума. Абдэмухі! Улетку унь я мост стары забраў. Пабудавалі новы, а гэты валяецца. Гнісці пачаў. То я і забраў яго. На дровы. Парэзаў, пакалоў, у касцёр склаў. Прыгожы такі дрывоўнік выйшаў. Дагэтуль ніхто не бачыў таго моста. А тут, як ім вочы хто прадраў, усе ўбачылі. Божа мой, што тут пачалося! "Кулак забраў сабе стары мост на дровы. А ў нас ёсць беднякі, якім больш патрэбны апал". Дык што, я гэты мост павінен быў Казябу на двор завезці? А ў яго ж і двара нямашака. А чаму ён сам, скажыце, не разабраў гэты мост, калі ў яго апалу няма? Дык за палена зачэпіцца, а не падымець, гультай гэтакі. I мосту таму ён бы не дадумаўся, як рады даць. А як толькі я парэзаў, усе ўбачылі. Харлам Шрубянок, сапло гэтае, нават у газету напісаў, як кулакі ў Кросніцы здзекуюцца з беднякоў. Піхума! Камісія прыязджала. Пастанавілі, каб я гэтыя дровы сваімі коньмі Казябу завёз. Ага, чакайце, я гэтаму абібоку яшчэ дровы павязу. Можа, і нос яму падціраць Ціту загадаеце? Не дачакаецеся! Я-то і завёз тыя дровы, але за вёску, у ямы. Там агонь наклаў. Усю ноч паліў вогнішча. З суседніх вёсак аж людзі папрыбягалі. Думалі, Кросніца гарыць. А ўраніцы пайшоў да Шрубянка і кажу яму: "Схадзі да Казябы і перадай свайму другу: няхай мае дровы ў ямах забіраець. А заадно і каня яму свайго дзеля гэтай справы дай". А дзе ж ён, Шрубянок, каня таго возьмець? I ў яго ж, як і ў Казябы, каня няма – на пячэнні праеў. Во гультаі, во абібокі, апанавалі, абселі сумленных, руплівых гаспадароў, што тыя і паварушыцца не могуць. "Кулаччо"... Во скураты няшчасныя. Яны ўжо, ці бачылі вы іх, свае патаемныя сходы праводзяць, куды нас не пускаюць. О, піхума! А што гэта за сакрэты такія ў вас? Юзік вунацька схадзіў быў аднаго разу, пагаварыў з імі. "Чаго гэта нас падзяляюць? Мы ж такія, як і вы. Усе мы аднолькавыя". А яны яму: "Не, не такія – вы кулаччо, а мы беднякі". I выгналі Юзіка, як сабаку, з хаты. Во выступіў дык выступіў на бядняцкім сходзе. Тут, праўда, ужо і заможнік Саўка Церах раззлаваўся – у ягонай хаце гэтая сходка была: у іх жа ні ў кога і хаты людскай нямашака, каб сабрацца, ва ўсіх адны кануркі. Раззлаваўся, значыць, Саўка, нават лямпу забраў – крычыце, галадранцы, упоцемку. Дзіва дзіўнае, калі гэта было, каб сваім нядбайствам, гультайствам людзі хваліліся? А цяпер хваляцца – я бядняк, у мяне нічога няма, бо я ляны, не хачу працаваць, а хачу кіраваць. Але ўсіх жа ўсё роўна ў кіраўнікі, у дэпутаты не выбераш. Таму і самі між сабою грызуцца. I бабы як паашалелі таксама. "Мы ўсе хочам быць дэлегаткамі, усе хочам вучыцца". А на мой дурны розум, дык нашто вам гэтае дэлегацтва? Калі ты дзеўка, то гуляй з хлопцамі, калі старая – сядзі з дзецьмі. Сядзі за печкаю, чаго ты ў той Савет лезеш? Калі ты гаспадыня, шчыравальніца ў хаце, дык табе заўсёды работа і дома знойдзецца – няма калі па тых Саветах бегаць. А калі табе, гультайцы, дома няма чаго рабіць, то і Савету ты не паможаш. Як вунацька Казябака Яўсцыся – куды ты яе ні выбірай, з яе, лайдачыны, усюды наедку, як з той таркі. А яна ўсюды лезець, усюды крычыць: "Цяпер наша ўласць, беднякоў". Не беднякоў, а гультаёў. Вывалачні, трутні, піхума. Так во ў Саветы і зараз выбіралі. Без нас. Усе Каляды па хатах асобна збіраліся. Заможнікаў і то рэдка калі да сябе падпускалі. Ужо не гаворачы пра нас, "кулаччо". "Не пусціць кулацкія кандыдатуры ў Саветы". "Не дадзім кулакам і падкулачнікам ніводнага голасу на перавыбарах". Во абібокі дык абібокі. А хто ж тады свіней пасвіць будзець, калі мы ўсіх чалядак у Саветы выберам? Вунацька і Юзік Туміловіч, хоць яго і выгналі са сходу, усё роўна ў Савет хацеў прайсці. Нават пазычаў беднякам па пуду жыта, каб яны толькі за яго галасавалі. Дзе там! Колькі ваўка ні кармі, ён усё роўна ў лес глядзіць. I жыта Юзікава з'елі, і Юзіка ў Саветы пракацілі. А Яўсцысю Казябішку – выбралі... Дурнота, піхума. А праўду скажаш – не любяць. А хто яе, тую праўду, любіць?! "Чаго раскрычаліся? – пацяшаюцца. – Што, жываты забалелі? Ну пакрычыце, пакрычыце, можа, і перастануць. Ды і што вам у нашых бядняцкіх Саветах нада?" А і праўда, што нам там нада? Што мы там забыліся? Канечне, мне той іхні Савет не нада, але ўсё ж... Еду я неяк з лесу, бачу, людзі спяшаюцца да Бубчонкавай хаты. I хатка тая цесненькая, і вокны ў ёй пазамёрзлыя – нічога не відаць, а мне так ужо моташна на душы стала: мяне ж там у гэтай хаце не чакаюць, мяне ж туды дайжа не пусцяць. Я адшчапенец, я пазбаўлены голасу, я лішэнец... А які ж я такі праступнік, каб мяне на сход не пускаць? А ў чым я перад зямлёю сваёю правінаваціўся? Ды і перад тымі ж самымі беднякамі? Толькі тым, што я працую больш за іх? Што, як вол, свету божага не бачу за працай?
Канечне, і я б мог так жыць, як вунацька Аўлас Доўгі жывець. Устаніць, памыецца, прычэшацца – валасінку да валасінкі, .мокрыя, прыложыць, – паснедаець, выйдзіць на вуліцу і на сонца глядзіць: а яно ўжо недзе к абеду падкочваецца. "Ого, як яшчэ рана", – скажыць і на лаўку – гэп! – сядзіць. Сенакос не сенакос, жніво не жніво, а ён сядзіць і сядзіць. Таму ўсе свае пожні пакосяць, а ягоная стаіць. Гаспадары чакаюць, чакаюць, пакуль ён скосіць, а пасля па яго траве і хадзіць і ездзіць возьмуцца. Во тады Аўлас і злавацца пачынаіць, і судзіцца ў акругу ездзіць. А чаму ты, вырадак, не скасіў сваю пожню, як усе касілі? Божа мой, а чым я вінаваты перад гэтым абібокам Доўгім?! Перад Казябам і яго Яўсцысяю? А Сапло ж і за іх мяне вінаваціць. А каго ён не вінаваціць, гэты Сапло? Унь нават лесніка аббрахаў: той, ці бачылі вы яго, звязаўся з кулакамі і аддаець сваю сенажаць касіць не беднякам, а кулаку Шаблоўскаму. Але Слыш, праўда, яго адбрыў. Кажыць: "Не торкай ты, Харлам, свайго носа ў маю дзюрку. Што я з вамі, галотай, займацца . буду? Вы ж работаць не ўмееце. Вы, слыш, па маёй сенажаці месяц поўзаць будзеце. А Шаблоўскі паставіць адразу дзесяць касцоў, дык яны за адзін дзень усё і скосяць". Ну і свістуны! Што ты зробіш, цяпер іхняя ўласць – яна дужа чамусьці за гультаёў заступаецца. Але наедку з гэтага пакуль што няма. Дык што яны, піхума, і праўда хочуць дзяржаву гультаёў сабе абкалкаваць, ці што? А хто ж работаць будзіць, хто ж іх, абібокаў, карміць будзіць у той дзяржаве? Беднасцю сваёю хваляцца. Дык вы ж, паразіты, самі ў сваёй беднасці вінаватыя. Рабіць нічога не хочаце, дык адкуль жа яму, багаццю таму, брацца? Багацце ж, яно ў вашых руках, на вашых далонях завязваецца. А яны беднасцю адзін перад адным выхваляюцца. I першыя ў арцелі бягуць – несці ж туды ім няма чаго. Лёгка з пустымі рукамі бяжыцца. Зямлю ім аддаюць, а тыя не ведаюць, што з ёю рабіць. Яны і сваю, калі была якая ў іх, – адна барана два загоны займаець – не любілі, а вы хочаце, каб лежабокі арцельную шанавалі.
Калгазаў нарабілі. П'яніцы ў іх сабраліся. Гультаі збегліся туды. Ага, тут яны першыя. Ім абы смачна паесці ды павесяліцца. Ніводнай вечарынкі не прапусцяць. Абы напіцца, абы напіхацца, а то каму і ў морду даць. "За здароўе ваша ў горла наша..." Піхума! А працаваць не хочуць. Вунацька ля вёскі валяецца многа здохлай жывёлы. I ніхто не здагадаецца яе прыбраць. Апокі, лайдакі. Зямлю спустошаць, а тады з торбамі пойдуць. Землебудаўніцтва нейкае прыдумалі. А нашто яе, зямлю, будаваць, калі яна і да нас ужо была пабудаваная. Будзь на ёй гаспадаром, жалкуй яе, будзь зямлі і сынам і бацькам, ды і ўсё. А то землебудоўляю заняліся. Будаўнікі гэтыя, піхума... Шматполлі нейкія павыдумлялі – і пяціполлі, і шасціполлі, і васьміполлі дайжа. I ніхто не думаіць, што пры шматполлі жытам даводзіцца займаць даволі малую частку поля. Без хлеба ж будзеце, галадранцы, сядзець. Шматполле ж патрабуе высяваць мала хлеба, а ўсё больш траву. А траву ж есці не будзеш. Ай, а ім, завалам, якая розніца, што і як у зямлю кідаць. Яны ўсё нявееным насеннем сеюць. Абкалоцяць са снапа аб якую калодку ды і сеюць. Вунацька Ламаку як сказалі, што насенне нада веяць, чысціць, дык той аж здзівіўся, аж рот раскрыў: "Што вы гаворыце? Няўжо праўда, што нада чысціць? А навошта? Яго ж усё роўна неўзабаве ў зямлю кідаць. Тады вецярком і адвеецца ўся мякіна. I зямлю яшчэ ўгноіць..." Свістуны! Спрадвеку ленаваліся, а цяпер з іх хочуць гаспадароў нарабіць. А гультаю давай ці не давай зямлю, ён яе ўсё роўна не скарыстаець. А яна ім і не нада, тая зямля. Ім абы яе ў гаспадароў адабраць. Каб і ў тых не было. Каб і тыя голыя былі, як і яны самі. Я не маю, дык і ты не май. У мяне няма, няхай і ў цябе не будзіць. Як кажуць, і сам не гам,і другому не дам. Піхума! Яны і бедных, хто працаваць хочыць, ненавідзяць. I пакусалі б, здаецца, ад злосці – а як жа, ён іхнюю гайню пакінуў, іхняй кумпаніяй пагрэбаваў. Унь як Захарка з Чырвонай Арміі прыйшоў... Бядняк бедняком – анічога не маець. Далі яму кавалачак зямлі ў садзе, ён хатку там маленькую-маленькую паставіў і з жонкаю і двума дзеткамі жывець там, робіць. I ўсё стала ў яго неяк палучацца. I сад ён даглядаіць, і свая зямля ў яго родзіць, і хлеб у яго дзетак ёсць. Бо яны ж з жонкаю работаюць, як валы, – ад цямна да цямна. Не спадабалася гэта гальцяпе. На яго "маёнтак" паягліліся. У іх свая зямля ёсць, яны яе не засяваюць, а гэту ў Захаркі з рук ірвуць. Шрубянок ірвець, Казяба рвець. Абы адабраць: яна ім не нада, гэта ж абы чалавеку не даць. I сельсавет за імі пайшоў, Сымон Поклад аддаў свістунам Захаркаву зямлю. Цяпер яны ўжо Захарку з хаты гоняць: хата ж ужо ягоная, выходзіць, на чужой зямлі стаіць. А Юрку Казака дык увогуле спалілі – не спадабалася, што той таксама працаваць стаў. Запалку пад страху – і ўсё: свішчы, як і мы. А на маю думку, дык сельсавет не можыць адабраць зямлі – гэта толькі суд можыць. Калектывамі хваляцца. А што ў тых калектывах? Ураджай горшы, чым у гаспадароў. Дзе ім цягацца – вунацька сяляне-даследчыкі па сто дваццаць пудоў з гектара жыта ўзялі. А яны і тое, што вырасцілі, убраць у час не змаглі. Авёс не ўвесь, праўда, але ж многа засталося пад снегам. Бульбу выбіралі позна – як маразы ўжо трашчалі. Ды і таму, што ўбралі, рады не далі. Работнікі, піхума! Збожжа ў стайню ссыпалі. Учишься в 6 классе? Обрати внимание на решебник по физике 6 класс