31-01-2017, 09:23

Лукаш Калюга - Цеснаватая куртачка

Нікуды не варта такая работа: пачынаць з надвор’я, з ветру, з дрэў, абсаджаных навакол дзеі. Але хто мне казаў, што я лепшы за іншых? I цвёрда трымаючыся гэтага пераканання – што не лепшы за іншых, – смела пачну яшчэ горш: з пазалеташняга снегу.
Яго помняць гразкога, мурзатага ад даўнасці, што летась пазавуголлю ад сонца, як прыйшоў на яго звод, як усім дадзеў, прыглядзеўся. А мне ў памяць не ён, а пазалеташні, 1930 года, снег, што тую восень на першы, на кароткі – і таму прыгожы – час быў за навіну.
З гэтага і пачну. Спынюся перад маладосцю, перад момантам – зменным, імклівым. Ступлю шырэй, абмінаючы акамянелую старасць, бо няма калі, бо далі вабяць. I адна ў мяне надзея на шырокі крок.
– Брыдка, дзядзька Адась, – казала Волька Лысаковічаўна. – А яшчэ – калгаснік... з прыціскам выгаварыла яна гэта апошняе слова, бо з Банькоускіх хаты адзін ён з сваёю кузняю ў калгас запісаўся.
– Можа, так калі, другім разам... Цяпер і грошы якраз разышліся.
Не такі ўжо і «дзядзька» быў Адась, як можна было падумаць з Вольчыных слоў, што так моцна школаю аддавалі. I меў ён яшчэ непазбытую сялянскую прывычку: бедніцца, гнуцца – малечка што. Ды і скупаваты быў крыху – чаго там таіцца!
– Усюды ўсё грошы, – бедаваў. – У саўгасе на сене крыху зарабіў, дык от ніяк не выберуся схадзіць сыскаць.
– Дык колькі запісаць, што даіцё, таварыш калгаснік? – не слухаючы ягоных жартаў, дапытвалася Волька.
– Ды не тарокайся ты, – аказалася з куткавога ложка, дзе густа сабраўся быў вячорны змрок, меншая Адасёва сястра. – От бо натура!
– А колькі даюць? – нарэшце палез ён па грошы ў кішэню.
Гэта ж з блізкае ШКМ хадзілі па хатах у Вязавіч траіх вучняў, збіралі на самалёт. Хадзіла дваіх далёкіх нейкіх хлапцоў і свая, вязаўская дзяўчына Волька Лысаковічаўна, што разам з імі вучылася.
– Ну, як ваш Яська? – папытаўся ў яе Адась пра большага брата, што цяпер апошні год быў у Чырвонай Арміі. Некалі, як Лысакоўчык яшчэ дома быў, сябраваў з ім Адась. Часта ён тады хадзіў да Лысаковічавых вечарамі гуляць.
Малая, шчупленькая, дзіця яшчэ была тады Волька. Ужо ў ШКМ пачынала хадзіць, ціхая была, сарамяжая: лішняга слова, бывала, да чужога чалавека не прагаворыць. А за гэтыя два гады, як пайшоў яе брат у войска, мала калі бачыў Вольку Адась. I цяпер неўспадзеўкі заўважыў ён, што вырасла, памажнела Лысаковічаўна. У школе, у чужых людзях пабыла і многа-многа пасмялела. Ужо без Волькі не абыходзіўся ніводзін сход: крыху па абавязку – што камсамолка, а болей па сваёй ахвоце. Асталося ў яе цяпер ад дзяцінага толькі гэта, у школе набытае «дзядзька» ды кароткая, цеснаватая ёй цяпер картовая куртачка.
– Гэту ж восень ён павінен дадому прыйсці, – братавых тэрмінаў у Волькі пытаўся Адась, хоць і сам іх добра ведаў. – Нічога не піша, калі пусцяць?
– Не піша. Нешта даўно ўжо ліста не было.
Тым часам ужо добра сцямнела на дварэ.
– Не баўся, Волька, хадзем далей, – клікалі Лысаковічаўну яе таварышы ад Банькоўскіх з хаты.
– Ужо не цеперся, а нам на сягоння яшчэ шмат хады, – казалі яны.
I не было калі Вольцы доўгую гаворку пра брата распачынаць.
– Аставайцеся здаровы, – хутчэй сказала яна. Пайшоў Адась за вучнямі ў сенцах дзверы зачыніць. Правёў да варот пад самую вуліцу.
– Ты ж, Адась, – ужо проста, па-таварыску, без «дзядзькі» казала Волька, – заўтра да нас на сход прыходзь увечары.
– Куды да вас? У школу? Хто яго пойдзе за чатыры вярсты.
– Ды не: да бацькі ў хату. Глядзі ж, прыходзь, – наказвала. – З партячэйкі будуць. Ад нас з школы прыйдуць. Трэба... Сам павінен ведаць. У нас калектывізацыя ўсяго на трыццаць чатыры працэнты, – казала Лысаковічаўна, пераходзячы на другі бок вуліцы.
Нарвалася на гэту гаворку Тэкля Мятліцкая, хцівая кабеціна. Аднекуль з-за вугла раптам з’явілася яна тут. Хуценька акінула позіркам Вольку, як бы гэта рабіць ёй забаронена было.
– Пусці ж мяне, – сказала Адасю, што заняў быў сабою ў варотах увесь праход.
Шмат высшая, страйнейшая падалася Банькоўчыку Волька папацёмку. Як бы падрасла яна, з хаты, з відна выйшаўшы на вячорны змрок.
– Глядзі ж прыйдзі, – аж з другога двара гукнула Лысаковічаўна.
Яшчэ раз азірнулася на яе Тэкля ды схавалася ў сенцы, за дзверы.
Відаць было з Банькоўскіх двара далёкім агнём асвечанае неба над Мінскам. Абы змерклася на дварэ, там займалася зара. Ціха... Нікога не было ў Вязавічах на вуліцы. Адзін-адным узапёрся Адась на вароты. Пазіраў ён на той далёкі бляск. I думалася яму, як бы хутчэй са сваім кавальствам туды дапасці.
– Навернеш некалі галавою. Вобмегам табе вылезе гэтыя трыццаць чатыры працэнты, пачуў Адась з сянец, як ішоў у хату. I толькі ён адчыніў дзверы, як па гаворцы было, як бы яе нажом хто адсек.
– Трэба ісці. Не цяперся ўжо, – раптам узнепакоілася Тэкля.
– Гуляй. Куды табе спяшацца?
– О, не! Дзе ты бачыла? I так забавілася.
– Што гэта нешта Лысаковічаўна табе на шыю вешаецца? – пыталася маці ў Адася, як Тэкля пайшла з хаты. – Абы чуць, – казала, – жаба каторая паднялася, дык ужо яна... Ото свет настаў!
– А вы слухайце!.. – злосна асыкнуў Адась.
– От не дадуць месца, – немаведама пра каго ён сказаў быў, кладучыся спаць.
Назаўтра ў Лысаковічавых на сходзе ззаду за людзьмі ў галавах, адсунуўшы крыху далей падушку, на ложку сядзеў. Адась з вусатым Антосем Драніцкім.
– Што ж ты слова не закінеш? – знайшла яго там Волька. – Калгаснік, а зашыўся за людзей ды маўчыць.
Тым часам сакратар партячэйкі блізкага саўгаса канчаў рабіць даклад.
– Што мне?! Я тут не даўгавечны, – казаў Адась Лысаковічаўне.
– А кашулю набраў на смерць? – не ў той зусім бок яна кінулася з жартам.
– Пры чом тут кашуля? Я дзе пайду – прайду. Магу з малатком працаваць, а нарвецца дзе сталярка – і з гэтым не слабо. Махну ў горад. З працы рук я ўсюды сабе хлеб знайду. Вольны мне шырокі свет.
Сакратароў даклад скончыўся.
– Хто мае што сказаць? – пыталіся.
– Кабеткі, вы нічога яшчэ не гаварылі, – прасіў іхняе думкі сакратар.
– Ат, што мы скажам?!
А тым часам ззаду ў гурце пачалі перш памалу, а потым што раз мацней-мацней дудукаць.
– Што вы там самі з сабою гаворыце? Вы ўсім скажэце. Каб усе чулі...
– I трэба сказаць, – аказаўся з ложка вусаты мужчына.
– Дык ты, Антось, не туляйся там, а выйдзі наперад ды і скажы, што маеш.
– Хадзі да стала бліжэй, таварыш Драніцкі, – па прозвішчы яго знаў сакратар.
Так і зрабіў вусаты. Устаў і пайшоў праз людзей, гаворачы.
Волька паправіла крыху падушку, што, седзячы, Антось падабраў быў пад сябе. Адсунула яе далей пад сцяну ды сама на тым месцы села. Яна была дома і глядзела парадку.
– А што?.. табе ў калгасе будзе дрэнна? – пачала ізноў Волька спыненую гаворку. – Выкуеш сабе за дзень якія два-тры працадні – і не знайся! У нас трох кавалёў на вёску.
– I ўсе калгаснікі, – падказаў Адась.
– Вельмі добра. Астанецца толькі большую, прастарнейшую кузню паставіць, сабраць у вадно месца начынне і людзей.
– Хто кажа, што дрэнна? Але большага, дальшага свету хацелася б паглядзець.
Вісела тая кароткая, цеснаватая, дзяціная яшчэ Вольчына куртачка над ложкам на шастку. Як дома, распрануўшыся, у сінім каптане сядзела Волька на ложку. Што былі яны так паасобку – на ложку Волька, на шастку куртачка – не відаць было, як вырасла адна і як другая зрабілася малая. Не ў памяці было Адасю тут, на гэтым сходзе, якую ён стройную, высокую бачыў учора Вольку, як пераходзіла вуліцу ў вячорным змроку. Забыўся. Гаварылі пра калгасныя ды пра адыходніцкія справы. I не падумалася яму закінуць слова пра што іншае, драбнейшае: весела, кпліва спыніцца над дробяззю. Ён казаў:
– Каб мне не армія сяголета, не сядзеў бы я дома. Даўно драпнуў бы куды. А то – што ты будзеш вырывацца на месяцаў колькі. Але яшчэ і так надзею маю, – разважаў Адась. – Возьмуць. Два гады адбуду, а там будзе відаць куды... Там ужо прасторны адчыніцца свет.
Каля стала справілі рогат. Мусіць, нешта смешнае сказаў Антось Драніцкі. Ён палажыў асадку на стол.
– Ну, што ж, – кажа, – мужчыны?! Падыходзьце болей. Што я, адзін за вас усіх сацыялізм зраблю?
– Бярыце прыклад з таварыша Драніцкага, казаў сакратар саўгаснае партячэйкі.
А далей «бягучыя справы» набеглі.
– Ідзі атрымай... – успамянула Волька Адасю, што ён быў разбедаваўся, як яны хадзілі збіраць на самалёт.
Пакінуў Банькоўчык сваё сціхлае незапамятнае месца на ложку за людзьмі. Падаўся ён бліжэй да стала.
Там саўгас плаціў касцам за работу.
Новыя – у руках шапацяць, як бярэш, – чатыры чырвонцы прыйшліся Адасю. I да іх далі два старыя, як з бота ануча, рублі. Харашэнька ў чатыры столкі злажыў Адась чырвонцы. Параўнаваў, разгладзіў ды да іх у таварыства далучыў два буластыя пакамечаныя рублі. Палажыў усё разам у стары свой, у адным ражку белымі шыўнымі ніткамі зацырованы палярэс.
Далей-болей...
I ўжо не казала Лысаковічаўна, што:
– У нас усяго на трыццаць чатыры працэнты... – а смела адрэзала, робячы на камсамольскім сходзе ў ШКМ даклад пра ўдзел іхняе школы ў калектывізацыі.
– У Вязавічах праведзена на восемдзесят пяць працэнтаў... – і была яна яшчэ больш рада, што сама адтуль, з тых Вязавіч.
Сорак дзве хаты было ў саўгасе з тае невялічкае вёскі. А ў гэтых сарака дзвюх і Банькоўскіх хата лічылася. Маці і дзве незамужнія сястры – уся іхняя сям’я – былі калгасніцы. Усяго было за гэты час. I паміж усім гэтым здарылася тое, што ў злосці сталі і Банькоўскіх жанкі з Мятліцкаю.
– I следу да гэных людаедаў не палажу цяпер, – казала аднаго разу на вуліцы Тэкля жанкам.
Зямлі сабралася як вокам акінуць: сваёй, вязаўскай прыбыло вунь на колькі працэнтаў, ды яшчэ кулацкай – вязаўскіх Мятліцкіх зямлю ды шляхечай з засценкаў, з хутароў далі іхняму калгасу. Надышло жніво, і агледзеліся вязаўчане, што работніка ў іх свайго не стае. Прыехалі на іх поле жняяркі. Шырока, шмат занялі яны поля на свой круг. Выйшлі на поле вязаўцы з сарачні хат і агледзеліся яны, што на такой шыры, на такім прасторы жменька іх. А была пагода, сонца – сама што жаць, сама што сушыць ды ў такі дабро звозіць.
Аказаліся вязаўчане ў другія калгасы. I чуў Адась у сваёй кузні на выгане, спаважна цягаючы мех, як:

Выпраўляла мяне маці,
Зялёнае жыта жаці, –

здалёк ды штораз усё бліжэй пад’язджала песня пад Вязавічы.
Кінуў Адась сваю работу. Выйшаў з кузні паглядзець, адкуль гэта і хто. Але нікога нідзе не відаць было. Песня была за вёскаю, з другога боку. X стаяў Адась, плячысты, прысадзісты. Слухаў. Шырокія, як апраннікі, ляжалі яго старыя, растоптаныя боты ў гарачым ад сонца пяску.
Песня сціхла, і Адась пайшоў у кузню.
Пачакаўшы, ізноў кавалю давялося кінуць работу. Не вялікае што, а рупіла. Выйшаў ён з кузні – ажно няма дзе дзецца: наперадзе вёска, а за кузняю, за невялічкім выганам чыстае поле з усіх бакоў. I ўсюды людзі. Чатыры жняяркі адна за адною ішлі наўкола палетка. Віда-віда сціскаўся бліжэй да сярэдзіны спелы жытні круг. I жанцы і жнеі адным гурткам ішлі ззаду. Круцілі перавяслы, вязалі цяжкія, на кулі падобныя снапы.
Ды рупіла Адасю, не было яму калі доўга ўглядацца. Мусіў ён хутчэй дадому пайсці – а гэта недалёка было, – каб там сярод будынка прызаняцца дзе.
Коратак пры дружнай рабоце самы вялікі летні дзень.
Увечары прыезжыя жнеі пайшлі ў прасторную раскулачаных Мятліцкіх адрынку, на калгаснае пахучае, мурожнае сена.
Адзін Банькоўчык з усяго свайго таварыства астаўся ў Вязавічах. Кавальства прытрымала яго тут. А так усе хлопцы – хто куды відна: каторыя ў войска пайшлі, каторыя канавы капаць пад Смалявічы паехалі, каторыя каменне білі, недзе далёка адгэтуль клалі шашу. Вязавічы за падлеткамі (за «падшывальцамі», як іх Адасёва таварыства звала) асталіся.
– Эх! Штто вы за хлопцы? – не за вочы, а ў вочы казаў ім, увечары на вуліцу выйшаўшы, Адась. Да наводных дзяўчат у адрынку ўлезці. Як плюнуць... От мы некалі! Дзе нас не было? Куды мы не дападзём. Каля нас як па брытве хадзілі. Бывала, калі адыдземся куды на вёскі... Яшчэ Антось Драніцкі нежанаты быў. Удвух, утрох пойдзем, а каб хто слова нам наперакор сказаў.
– А забыўся, як з Казюкоў уцякалі.
– Усяк было, – некуды дзецца Адасю.
– А ці раз было!
– А мы казюкоўцам аднаго разу... пачаў быў Адась.
– Хадзем, хлопцы.
I не далі Адасю гонар свайго таварыства аднавіць. Пайшлі.
– От былі штуку падстроілі... – ідучы, намагаўся ён скончыць, але ніхто ўжо не слухаў.
Нізкага росту быў Адась, а «падшывальцаў» на лес гледзячы ўчора павыганяла. I прапаў, згубіўся ён у іх гурце. Забыліся яны пра Банькоўчыка.
З сярэдзіны былі зашчэплены жнеі ў адрынцы. Стузянулі хлопцы вароты.
– Адчыніце.
Ціха. Ніхто не пытаецца з сярэдзіны, хто там і чаго.
– Свае, – на нясказанае пытанне адказаў нехта з хлапцоўскага гурту.
У сярэдзіне ў адрынцы ціхенька, утаіўшыся, дзяўчаты смяяліся.
Пад самым шчытам быў з аднаго боку незаложан закот. Тудою ўлезлі ўдвух. Адчынілі з сярэдзіны дзверы.
– Заходзьце, хлопцы, – паклікалі ўвесь гурт.
Ізноў згубіўся, на самым задзе астаўся Адась. Не хацеў ён быць непрыкметным. Вярнуўся дадому ад самых шырока расчыненых варот.
Вуліцаю ідучы, убачыў адзінокі Банькоўчык Антося Драніцкага. Доўгія, пышныя вусы сабе загадаваў. I быў добры, рупны гаспадар. У гэту сяўбу выбралі яго вязаўскія калгаснікі сабе за палявода. А помніць Адась, як некалі, яшчэ хлопцам быўшы, яшчэ як не гадаваў Драніччык вусоў, яны разам блізкія вёскі, шукаючы весялосці, абыходзілі. Высока тады ляцеў ён, а цяпер сеў на ложку ля калыскі. Пакалыхваў дзіця.
Некалькі быў Антось яшчэ сваім сватаннем славен у Вязавічах. Абы свята ці прысвятак, пападзе сабе якога п’янчужку ды і паехаў. Усё далёкіх незнаёмых дзяўчат аб’язджалі, і кожны раз у новую вёску. Мір народу праз гэта ён увазнаў. А ўзяў замуж сабе з Вязавіч Гэльку, што «ступкаю» звалі – надта ж яна куртатая была. I цяпер пры лямпе крышыла Гэлька буракі.
– А-а, люліша, – цешыў Антось малое наравістае дзіця.
Даўгавата ў іх пад акном стаяў Адась, пазіраў. Ды пасунуўея ён, як стары, памаленьку дадому.
Падалося Адасю, што нешта белае матнулася ў Лысаковічавых у варотах... А пазалетась быў трывожны неспакойны час. I набегла Банькоўчыку даўно, яшчэ вясною чутая пагроза: «навернеш галавою». Ціхенька падкраўся Адась да Лысаковічавых хаты, каб згледзець, хто там, ды зрабіць перапуд. Зірнуў з-за вугла. Ажно гэта была ў белай хустцы Волька. Стаяла яна пры самай хаце ўзапершыся на плот.
– Гэта ты? – здзіўлены быў Адась.
– Я.
– Што ж ты адна сягоння?
Была цёмная-цёмная ноч. Было хмурна: ні месяца, ні зоркі. Парнасць і цяпло было, як перад дажджом.
Узяў Адась Вольчыны рукі.
– Якія яны мяккія, кволыя ў цябе. Адвыкла ў школе ад работы, гультайка.
Хацела нешта Волька яму пра політэхнізацыю на гэта сказаць, але змоўчала. Цяжка было гаварыць у такую душную, цёплую ноч. Босая, у адным лёгкім паркалёвым кафтаніку, выйшла на хвілінку Лысаковічаўна паглядзець, дзе хто ёсць на вёсцы. Халаднавата ёй было ад адной летняй, парнай ночы. Бліжэй яна прыхінулася да Адася, а ён леваю рукою абняў яе гнуткі, малады стан. Ціхенька прастаялі хвілін колькі.
– I што далей? – папытаўся Адась.
– Не ведаю.
Тады ён памаленьку знайшоў вусны.
– Не трэба, – толькі пасля пацалунку ціха сказала Волька.
А там бліжэй пад восень было. Крадком, ціхенька насоўваўся верасень. Халаднейшыя па жніве пачаліся метафарычныя вечары. Як і той першы раз, увечары белую хустку на Лысаковічавых двары здалёк убачыў Адась. I ўжо ведаў ён, хто там ёсць і чаго.
Проста іх дваром дзьмуў халодны восеньскі вецер. Упіраўся ў Вольчыну кароценькую, цеснаватую картовую куртачку. То падымаў, то назад клаў ёй на плечы тую белую, здалёк запаметную, завязаную пад бараду хустку. I надзьмуў вецер холаду, восені ў іхнюю мову. Маўчалася добра, гаварылася нехаця.
– Адась, а чаму б табе не падвучыцца трохі, успомніла Волька, як у яе на іспытах пыталіся пра Коласавы «На прасторах жыцця». – Як гэта цяпер, у наш час аб адной пачатковай школе быць? Я сабе ўявіць гэтага не магу.
Падалося Вольцы, што нешта супярэчыць хоча Адась.
– На работу будзе яшчэ час, – адказала яна яму на гэта. – Абы толькі хацеў, дык работу заўсёды знойдзеш.
– Дзе ты бачыла! Стар ужо, – напраўду сам сябе шкадаваў Адась. I зусім гэты адказ быў не той, што чакала Волька.
Яна была перш проста, як на сходзе, дзе на пытанне даючы адказ, казала:
– Гэта не бяда.
Потым прыслухалася да Адасёвых слоў, як бы лепш, адменна пачула іх. I падалося дзяўчыне, што пакепліваюць з яе, за малую маюць. Ёй яшчэ не трэ было маладзіць сябе, хацелася большаю, сталейшаю быць. Але няўдала, як уразіў Адась яе гэтым, незнарок сказаным, крыўдна зразуметым словам, жартавала:
– Не смяшыў бы ты людзей сваёй старасцю! – павяла рукою па ягонай, тры дні як паголенай, барадзе.
Паціскала Волька плячыма. Такі халодны вецер наскрозь хадзіў праз Лысаковічавых двор.
– Хадзем на вуліцу – зацішней будзе, – убачыў Адась, што холадна Вольцы.
– Падавайся на рабфак, – сказала яна, сеўшы з Адасём на прызбе пад хатаю. – Тры гады, а там і далей табе насцеж дзверы.
Яшчэ ў тым вяку была Волька, што хацелася ёй без канца і без мэты далей у навуцы ісці. I падалося Вольцы, што яму, непрывычнаму, было замнога трох год.
– I мне ж тры гады ў тэхнікуме быць, – на сваю нядаўнюю крыўду забылася яна.
– А як ШКМ?
– Я ж скончыла. А ты і не ведаў?!
Тут за хатаю зацішней, цяплей было. Змоўкла, у задуменні прыхінулася Лысаковічаўна да Адасёвага плечука.
– Што гэта: ці не гарыць што? –паказала яна на паўночны ўсход.
– Гэта бляск ад Мінску. Кожны вечар, як крыху цямней, так.
– Пятнаццатага і я там буду.
Ізноў павяла яна рукою па яго шорсткай барадзе
Цяпер, на прызбе пораўне седзячы, ёй было гэта многа зручней.
– Добра? як пра наперад умоўленае, папыталася.
Наклёўваўся ўжо і ў іх нейкі цікавы, працягам у горад перанесены сюжэт.
– От толькі з Чырвонай Арміяй... – казаў Адась. – Мой жа год сяголета на прызыў ідзе.
Уважаемый посетитель, Вы зашли на сайт как незарегистрированный пользователь.
Мы рекомендуем Вам зарегистрироваться либо войти на сайт под своим именем.