Селянін ідзе апоўначы крыху на падпітку дамоў. Разважае, калі было больш паноў, раней ці цяпер. Падлічыўшы старых і новых паноў, аж сумеўся:

...Ой, штосьці кепска выходзе,
Цяпер ці не болей настала паноў,
Не надта свабодна ў гэтай свабодзе.

Раптам перад ім стаў памерлы аканом. Як і пры жыцці, з бізуном, толькі надта худы. Пачаў прасіць дапамагчы яму змыць грэх, якраз гэта грэх за Мацея і яго жонку. Селянін пашкадаваў аканома ("Нацярпеўся і ён... гэтак ссох ад агню - толькі скура ды косць"). Пайшоў услед за ім у чысцец, дзе адбываюць пакуты пасля божага суда грэшнікі. Нагледзеўся там усякіх дзіваў. Мацей заўважае, што
3 мужыкоў тут не надта каб шмат,
А ўсё больш дык багатых паноў.

На зямлі адцярпеўшы, наш брат
На той свет, як па масле пайшоў.

А панам дык і трудна цярпець
Без прывычкі, дык стогнуць, аж жах!
Мацей ледзь знайшоў тое месца, "гдзе аканом Бізуньскі цярпіць", даў аканому вады і той, змыўшы ўсе грахі, знік, як пара.

Мацей не памятае, як выбраўся з чысцу. Ачнуўся ў хаце на печы, балела галава і хацелася піць. Не здарма ж пабываў у чысцы.

Дзеючыя асобы:
Барыс Пятровіч Дабрыян - герантолаг.

Уладзімір Фёдаравіч Абадоўскі - генетык.

Павел Антонавіч Бабровіч - эканаміст.

Клаўдзія Пятроўна Кудрыцкая - медык.

Аляксандр Паўлавіч Варакса - гуманітарнік.

Іван Кірылавіч Змітрук - фізік.

Кузьма Захаравіч Адамейка - пажылы кандыдат навук.

Генка - малодшы навуковы супрацоўнік.

Наташа - малодшы навуковы супрацоўнік.

Марына Сяргееўна - жонка Дабрыяна.

Мякішава - прафсаюзны работнік.

Сідаровіч - рабочы, ударнік камуністычнай працы.

Алена Максімаўна - калгасніца-пенсіянерка.

Дажывалаў - пенсіянер з ваенных.

Караўкін - гаспадарнік.

Васіль Дарафеевіч Торгала - нехта з былых.

Аўдоцця Сцяпанаўна Застрамілава - яго знаёмая.

"Летапісец вялікіх князёў літоўскіх"

Згадваюцца падзеі палітычнай гісторыі Літвы, Беларусі і Украіны XIV - пачатку XV ст. У цэнтры ўвагі аўтара напачатку - барацьба паміж князямі Ягайлам Альгердавічам і яго дзядзькам Кейстутам Гедымінавічам за ўладу. Ягайла пасля смерці бацькі Альгерда Гедымінавіча ў 1377 г. стаў вялікім князем Літоўска-Беларускай дзяржавы. Ён вырашыў пазбавіцца ад Кейстута, пайшоў на змову з крыжакамі. Рашучы і мудры Кейстут апярэдзіў пляменніка і захапіў Вільню.

Сабрана войска для рашаючай бітвы. Аднак Ягайла пачау дзейнічаць хітрасцю. Ён паслаў да Кейстута і яго сына Вітаўта ганца з прапановай мірна ўладзіць спрэчку, запрасіў іх да сябе. Кейстут і Вітаўт паверылі Ягайлу, паехалі да яго. Былі па-здрадніцку схоплены і адпраўлены ў Крэўскі замак. Старога князя па загаду Ягайлы задушылі. "И тамо во Креиве пятой нощи князя великого Кестутця удавили каморникы князя великого Ягайлава, Прокша, што воду давал ему, а были ины - Мостев брат а Кучюк а Лисица Жибентяй. Таков конець стался князю великому Кестутию", - сведчыць аўтар летапіса. Вітаўту, пераапранутаму ў жаночае адзенне, удалося ўцячы з палону. Далей падзеі развіваліся для Ягайлы не лепшым чынам. Вітаўт знайшоў прытулак у немцаў, "и приехоша к нему многи князи и бояре литовъскыи. Он жа нача воевати с помочью немецькою литовскую землю... А великому князю... Ягаилу и Скиригаилу невозможьно вже стаити противу его, занже бо у него сила велика собралася. Тогда, князь велики Ягаило перезвав его со немецъ и даль ему Луческь со всею Волыньскою землею, а в Литовъской земли - отчину его".

У народзе засталася песня з давендаўна пра жорсткага бесчалавечнага пана Патоцкага і прыгожую Бандароўну. "У слаўным месце Берастэчку" жыў Бандарэнка. У яго была дачка-прыгажуня Бандароўна: Хараства такога ў свеце Не было, не будзе; Аб ёй людзі гаварылі, Як аб нейкім цудзе. У карчму, дзе гуляла моладзь, прыблукаўся пан Патоцкі. Банкятуе з казакамі, Мёд, віно п'е квартай, К маладзіцам і дзяўчатам Лезе смоллю ў жарты. Бандароўна за нахабныя жарты выцяла пана па твары. Патоцкі пачаў пагражаць "усёй казачай брацці". Бандароўна кінулася ўцякаць ад панскай помсты. "Дзікая пагоня" адшукала дзяўчыну і прыцягнула ў панскія харомы.

Бярозка, заціснутая з усіх бакоў старымі дрэвамі, не бачыла сонца, рэдка калі патыхаў на яе свежы ветрык. Была ў яе адзіная ўцеха: ноччу глядзець на далёкі бледны агонь.
Абуджаны начнымі грымотамі вяз спытаў у бярозкі, чаму яна не спіць. Потым патлумачыў, што яна бачыць не агонь, што гэта свецяцца ўначы гнілякі.

Расчараваная бярозка стала сумаваць і тужыць. Цяпер у яе жыцці не было ніякай радасці.

Дрэвы, якія чулі размову вяза з бярозкай, доўга шумелі, але так і не прыйшлі да згоды, ці добра зрабіў вяз, развеяўшы «прыгожы туман зменнага шчасця беднай бярэзінкі».


Перад прыходам у зямлянку маёра Золатава камандзір партызанскага атрада Ман выразаў з дрэва міскі. Драўляны посуд ён потым мяняў ў свайго даўняга знаёмага і сябра, цяпер таксама камандзіра, Дзядзюлі на патроны. Начальніка штаба Ман сабе таксама выменяў (на некалькі пудоў сала) у суседа - атраду вельмі патрэбны былі ваенныя спецыялісты, бо складаўся ён з мясцовых, цывільных у мінулым людзей. Не акрыяўшы пасля ранення ў грудзі, Брагінскі цяпер ляжаў на ложку і кашляў, у яго быў жар.

Золатаў з'явіўся ў атрадзе тры месяцы назад. Група НКУС (Народнага камісарыята ўнутраных спраў) атрымала заданне прабрацца ў Мінск, каб весці разведку і рабіць дыверсіі. Аднак яе скінулі не ў патрэбным раёне і замацавацца ў горадзе не ўдалося: два пасланыя туды чалавекі не вярнуліся. Золатаў перастаў давяраць сваім таварышам, бо амаль усе яны былі мясцовыя. Блукаючы па лясах, група выпадкова сустрэлася з атрадам Мана і засталася пры ім.

I. Хрэсьбіны

Ноччу над калыскай дзіцяці спяваюць Жыццё, Доля, Бяда, Голад і Холад. Жыццё дае яму пад уладу "як ёсць усё чыста на свеце". Доля абяцае напяваць чалавеку "аб радасці, славе, багацці", але яна ўцячэ ад яго. Бяда ж будзе з ім заўжды ("I так ён зжывецца са мной, што стану яго я душой"). Голад і Холад збіраюцца "хадзіць за ім парай, наводзіць балесці і хмары". Жыццё, Доля, Бяда, Голад і Холад даюць імя дзіцяці - Мужык.

II. На службе

Маленькі, босы, у парванай апратцы пастушок пасе скаціну, жаліцца на сваю долю. Прыходзіць маці, пытаецца, чаму сын невясёлы. Жанчына плача, шкадуючы сваё дзіця. Пастушок яе супакойвае:

Пачатак паэмы - смутак і радасць лірычнага героя ад вяртання ў родныя мясціны. Свет не змяніўся, вёска, як і раней, "зрошвае потам надзеі палоскі, а зло не знікае..." Лірычны герой бачыць знаёмыя дрэвы, буслянкі, крынічку, але ўжо "другая па воду збягае дзяўчына", "равеснікаў многіх зямліца пакрыла".

Стары селянін арэ поле. Падганяе спрацаванага, стомленага, як і сам, каня. Год выдаўся неўраджайным. Стары пазычыў у пана насенне, а разлічыцца няма чым.

Раздзел першы

Чалавек на імшарыне

"Чалавек... адчуваў сябе неспакойна, нават трывожна; хада яго была такая насцярожаная, што, здавалася, варта недзе каркнуць вароне, як ён здрыганецца і абамрэ на месцы. Быў ён немаладога веку, даўгалыгі і шырокі ў плячах, але надта худы..." Хведар Роўба запаволіў хаду, пазнаўшы знаёмую з дзяцінства мясцінку, ледзь не заплакаў. Адсюль да роднай вёскі заставалася тры вярсты.

Праз тры месяцы "неверагоднага шляху пакут і цярпення" ён дабрыў да радзімы. Ні хаты, ні забудоў на котлішчы ён не ўбачыў. Калі поле схавалася ў змроку, Хведар пайшоў на свой былы двор, які застаўся неўзараным.

«В день тридцатилетия личной жизни Вощеву дали расчет с небольшого механического завода, где он добывал средства для своего существования. В увольнительном документе ему написали, что он устраняется с производства вследствие роста слабосильности в нем и задумчивости среди общего темпа труда». Вощев идет в другой город. На пустыре в теплой яме он устраивается на ночлег. В полночь его будит человек, косящий на пустыре траву. Косарь говорит, что скоро здесь начнется строительство, и отправляет Вощева в барак: «Ступай туда и спи до утра, а утром ты выяснишься».

Вощев просыпается вместе с артелью мастеровых, которые кормят его и объясняют, что сегодня начинается постройка единого здания, куда войдет на поселение весь местный класс пролетариата. Вощеву дают лопату, он сжимает её руками, точно желая добыть истину из земного праха. Инженер уже разметил котлован и говорит рабочим, что биржа должна прислать еще пятьдесят человек, а пока надо начинать работы ведущей бригадой. Вощев копает вместе со всеми, он «поглядел на людей и решил кое-как жить, раз они терпят и живут: он вместе с ними произошел и умрет в свое время неразлучно с людьми».


Наверх